HUYỀN THOẠI TRƯỜNG SƠN VÀ NHỮNG CÔ GÁI MỞ ĐƯỜNG

Trường Sơn đông nắng, tây mưa- Ai chưa đến đó như chưa rõ mình ”

Trường Sơn- một thời hoa lửa, từ lâu đã trở thành một đề tài không vơi cạn trong thơ ca chống Mĩ cứu nước. Nhắc đến tuyến đường Trường Sơn huyền thoại nối liền Bắc-Nam, ta không thể bỏ qua sự góp mặt của một " binh chủng ” đặc biệt: thanh niên xung phong. Trong những năm khói bom rực trời ấy, lực lượng thanh niên xung phong có vai trò hết sức quan trọng tham gia mở đường, phá bom, san lấp hố bom, bảo đảm con đường huyết mạch ấy luôn được thông suốt cho những đoàn quân, đoàn xe ra trận. Nhớ về Trường Sơn, không thể nào quên hình ảnh các cô thanh niên xung phong và hình tượng các cô đã đi vào không ít các trang thơ, trang văn. Thơ ca những năm chống Mĩ đã dành một phần lớn sự ưu ái cho hình tượng người nữ thanh niên xung phong. Đặc biệt, hình ảnh các cô xuất hiện như những ngôi sao lấp lánh không rực rỡ mà sáng trong, tưởng như xa mà lại gần trong các bải thơ: Lá đỏ ( Nguyễn Đình Thi ), Khoảng trời-hố bom ( Lâm Thị Mĩ Dạ ), Gửi em, cô thanh niên xung phong ( Phạm Tiến Duật ).

Lực lượng thanh niên xung phong vốn đã xuất hiện trong thơ ca thời kháng chiến chống Pháp và thường được gọi là dân quân, dân công. Trong bài thơ Việt Bắc, Tố Hữu đã từng viết về họ với khí phách oai hùng, đạp bằng gian khổ góp phần làm nên chiến thắng Điện Biên Phủ:  " Dân công đỏ đuốc từng đoàn- Bước chân nát đá muôn tàn lửa bay ”. Thơ ca chống Mĩ cứu nước ghi lại tập trung hơn với nhiều hình ảnh đẹp, chân thực, cao cả về những cô gái thanh niên xung phong- nhân vật của thời đại, nhân vật của văn chương.

Trước hết, các nữ thanh niên xung phong bước vào trang thơ là những cô gái vô danh, được gọi tên chung là Em. Tuy không tên gọi thậm chí không một lần rõ mặt nhưng các cô mãi là những ấn tượng khó quên. Nhà thơ Lâm Thị Mĩ Dạ tưởng niệm cô gái không tên, không tuổi hi sinh để cứu con đường cho đoàn xe kịp giờ ra trận qua những dòng thơ dạt dào xúc động:

                        Tên con đường là tên em gửi lại

                        Cái chết em xanh khoảng trời con gái

                        Tôi soi lòng mình trong cuộc sống của em  

                        ….

                        Gương mặt em bạn bè tôi không biết

                        Nên mỗi người có gương mặt em riêng

                                                            ( Khoảng trời- hố bom)

Với Lá đỏ, Nguyễn Đình Thi đã thân mật gọi tên các nữ thanh niên trong một lần gặp mặt vội vã, trên con đường hành quân xa là em gái tiền phương:

                        Gặp em trên cao lộng gió

                        Rừng lạ ào ào lá đỏ

                        …

                        Chào em, em gái tiền phương

                        Hẹn gặp em nhé giữa Sài Gòn

Viết về hiện thực Trường Sơn và những cô gái thanh niên xung phong, ta không thể bỏ qua thi sĩ Phạm Tiến Duật. Anh được mệnh danh là con chim lửa của Trường Sơn huyền thoại, cây săng lẻ của rừng già. Hình tượng nữ thanh niên xung phong xuất hiện xuyên suốt trong thơ anh, nhưng hầu hết đều không có tên gọi. Họ đại diện cho vẻ đẹp chung của chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam thời chống Mĩ:

                        Ơi em gái chưa một lần rõ mặt

                        Có lẽ nào anh lại mê em

                        Từ cái đêm Thạch Nhọn Thạch Kim

                        Tên em đã thành tên chung anh gọi

                        Em là cô thanh niên xung phong

                                    ( Gửi em, cô thanh niên xung phong )

Phải chăng, các nhà thơ thời chống Mĩ đã cố ý mờ hóa tên tuổi của các cô để tô đậm phẩm chất cao đẹp của người nữ thanh niên xung phong? Các cô, các chị đã hóa thân thành tên gọi chung của đất nước để đất Việt hôm nay được bay lên trong bát ngát mùa xuân.

            Hình tượng các chị xuất hiện với nhiều dáng vẻ khác nhau bởi sự cảm nhận và phong cách của mỗi nhà thơ là riêng biệt. Đó là một Lâm Thị Mĩ Dạ cảm xúc lắng sâu, một Nguyễn Đình Thi triết lí suy ngẫm, một Phạm Tiến Duật tếu táo, đùa nghịch ... Nếu Khoảng trời-hố bom là khúc tưởng niệm, là nén tâm nhang cho cô gái phá bom cứu lấy con đường thì Lá đỏ,Gửi em-cô thanh niên xung phong là những vần thơ giàu chất sống về ý chí ngoan cường của người nữ thanh niên ở đại đội làm đường.

Dù xuất thân từ những vùng quê khác nhau, giọng nói và lối sống mỗi người mỗi vẻ nhưng các chị lại gặp nhau trong tình yêu quê hương đất nước sâu nặng, ở lí tưởng xả thân và vẻ đẹp tâm hồn bình dị, sáng trong. Ta bắt gặp cô thanh niên xung phong tinh nghịch hồn nhiên trong thơ Phạm Tiến Duật:

Em ở Thạch Kim sao lại lừa anh nói là "Thạch Nhọn”

Đêm ranh mãnh ngăn cái nhìn đưa đón

Em đóng cọc rào quanh hố bom

Cái miệng em ngoa cho bạn cười giòn

                        ( Gửi em, cô thanh niên xung phong)

            Chất giọng Hà Tĩnh chua ngoa đanh đá của các cô thanh niên xung phong gợi ta nhớ đến nét hồn nhiên trong sáng của mười cô gái ở ngã ba Đồng Lộc, Quảng Bình năm nào. Mười khuôn mặt trẻ trung bình dị ấy mãi là điểm nhấn trong kí ức mỗi người khi đến thăm nghĩa trang liệt sĩ Trường Sơn. Gian khổ đe dọa, cái chết rình rập không ngăn được nét lạc quan, trong trẻo trong tâm hồn của người con gái Việt Nam. Ta không khỏi bật cười khi đọc những dòng thơ sau của Phạm Tiến Duật: Đại đội thanh niên đi lấp hố bom- Áo em hình như trắng nhất. Là con gái, cô nào không thích chưng diện. Hoàn cảnh làm việc ban đêm giữa chiến trường nhà ngoái cũng như nhà tranh, nhưng các cô vẫn tranh thủ cơ hội để diện áo trắng. Ý thơ vừa gợi lên cái khốc liệt của hoàn cảnh khiến chúng ta cảm thấy xót xa, vừa tô đậm nét nữ tính, đời thường của người nữ thanh niên xung phong.

Chất bình dị, đời thường, chân quê của các chị, các cô chính là hình ảnh của quê hương trong lòng người ra trận. Hình ảnh cô gái với chiếc áo bạc màu sương gió mãi là nguồn động viên, thôi thúc người chiến sĩ trên chặng đường hành quân gian nan:

                        Em đứng bên đường, như quê hương

                        Vai áo bạc quàng súng trường

                                    ( Lá đỏ - Nguyễn Đình Thi)

            Và đến khi nằm xuống, tâm hồn của các cô là khoảng trời, vì sao mãi ngời chói soi đường, dẫn lối cho những đoàn xe ra mặt trận:

                        Em nằm dưới đất sâu

                        Như khoảng trời đã nằm yên trong đất

                        Đêm đêm tâm hồn em tỏa sáng

                        Những vì sao ngời chói lung linh

                                    ( Khoảng trời – hố bom )

            Có cái chết hóa thành bất tử và cái chết của cô gái mở đường trong ý thơ của Lâm Thị Mĩ Dạ là những vì sao, những ngọn lửa sáng ngời. Sự hi sinh của người thanh niên xung phong năm nào trên tuyến đường Trường Sơn rực lửa như hình ảnh của dũng sĩ Đankô đã bứt quả tim mình biến thành ngọn lửa dẫn lối những người cùng khổ đi tìm miền đất hứa:

                        Em đã lấy tình yêu Tổ quốc của mình thắp lên ngọn lửa

                        Đánh lạc hướng thù hứng lấy luồng bom

                                    ( Khoảng trời – hố bom )

            Đó cũng chính là vẻ đẹp phi thường của người nữ thanh niên xung phong mà không hiếm trang viết của những nhà văn, nhà thơ đã từng đề cập. Nét quả cảm bất chấp hiểm nguy của các cô đã được Phạm Tiến Duật khắc họa qua giọng thơ sôi nổi, trẻ trung trong Gửi em, cô thanh niên xung phong:

                        Cạnh giếng nước có bom từ trường

                        Em không rửa ngủ ngày chân lấm

                        Ngày em phá nhiều bom nổ chậm

                        Đêm nằm mơ nói mớ vang nhà

            Thật đúng là: anh hùng đâu cứ phải mày râu. Các cô gái vóc dáng nhỏ nhắn tưởng như chân yếu tay mềm ấy lại táo bạo và đầy bản lĩnh. Hành động nằm ngủ thản nhiên giữa ban ngày, bên cạnh một giếng nước có bom từ trường của cô gái trong ý thơ, khiến chúng ta bàng hoàng, sửng sốt. Các cô gan dạ, táo tợn chẳng khác nào một Út Tịch trong Người mẹ cầm súng của Nguyễn Thi, một chị Sứ trong Hòn đất của Anh Đức…

            Hình ảnh các cô, các chị mãi là chiếc cọc tiền tiêu dẫn đường cho đoàn quân Nam tiến. Lá đỏ của Nguyễn Đình Thi đã chụp lại tấm ảnh về tư thế hiên ngang của người nữ thanh niên xung phong trong không gian Trường Sơn với bụi lửa nhạt nhòa. Dáng đứng của ” em” trên con đường Trường Sơn năm ấy như tạc vào trang sử một dáng đứng Việt Nam:

                        Em đứng bên đường, như quê hương

                        Vai áo bạc quàng súng trường

                        Đoàn quân vẫn đi vội vã

                        Bụi Trường Sơn nhòa trời lửa

            Có thể nói: Lá đỏ là hiện thực Trường Sơn gian khó và hào hùng, lá màu đỏ là máu của các anh, các chị đổ ra thấm đẫm màu cờ Tổ quốc.

            Sống trong cát, chết vùi trong cát – Những trái tim như ngọc sáng ngời (Tố Hữu). Vẻ đẹp tâm hồn, vẻ đẹp của hành động xả thân ở cô gái thanh niên xung phong muôn đời ngời sáng. Sự hi sinh cao cả của người thanh niên năm nào sẽ là tấm gương trong vắt để thế hệ mai sau soi mình và tìm ở đó những "chất ngọc” quý giá:

                        Hỡi mặt trời hay chính trái tim em trong ngực

                        Soi cho tôi ngày hôm nay bước tiếp quãng đường dài.

                                    ( Khoảng trời – hố bom )

            Thời đại mới chắp cho ta đôi cánh – đôi cánh thiên thần để đưa đất nước lên tầm cao mới. Song sự vươn mình kì lạ của Tổ quốc hôm nay không thể có nếu như thiếu đi sự hi sinh quên mình của những thế hệ cha ông. Nhắc đến sự cống hiến thầm lặng đó, ta mãi mãi không quên công lao của những người mẹ, người chị - những người nữ thanh niên xung phong trên tuyến lửa Trường Sơn. Họ là cô gái " hăm bảy tuổi chuyện chồng con chưa nói – Cả một thời trẻ trung sôi nổi - Ở bên nhau bếp lửa giữa rừng xa…”( Phạm Tiến Duật )

            Gương mặt của họ rất lạ nhưng cũng rất quen. Họ không chỉ xuất hiện trong những dòng thơ mà ta đã đọc mà còn là hình ảnh đầy ấn tượng trong những trang văn của Lê Minh Khuê với Những ngôi sao xa xôi, Nguyễn Minh Châu với Mảnh trăng cuối rừng hay Ráng đỏ của Đỗ Chu… Sau này, trong những trang viết sau 1975 ta lại gặp họ tái hiện trong Hai người đàn bà xóm trại (Nguyễn Quang Thiều), Người sót lại của rừng cười (Võ Thị Hảo)… Trong âm nhạc, giai điệu thân quen của Xuân Giao về Cô gái mở đường Trường Sơn năm nào khiến chúng ta không thể nào quên: "Đi giữa trời khuya sao đêm lấp lánh, tiếng hát ai vang động núi rừng. Phải chăng em, cô gái mở đường, không thấy mặt người chỉ nghe tiếng hát… Ôi biết bao cô gái đang ngày đêm mở đường, hỏi em bao nhiêu tuổi mà sức em phi thường…”

            Có thể nói hình ảnh người nữ thanh niên xung phong năm xưa đã góp phần dệt nên những trang sử hào hùng cho dân tộc Việt Nam hôm nay sánh vai cùng các cường quốc năm châu. Trở về với đời thường, các cô là những người vợ, người mẹ gần gũi thân thương. Nhưng cũng không hiếm người đã cống hiến cả tuổi xuân cho trận chiến để đến khi trở về, tóc không còn xanh nữa. Sự hi sinh thầm lặng của các cô đáng được ghi công và kính nể.

            Xã hội thời mở cửa, một bộ phận trong giới trẻ điên cuồng chạy theo lợi nhuận kinh tế, liệu trong số họ có còn ai khao khát cống hiến và sẵn sàng hi sinh vì lí tưởng như thế hệ thanh niên thời chống Pháp, chống Mĩ?

Đọc lại những dòng thơ viết về những người nữ thanh niên xung phong năm xưa,  ta xúc động, tự hào và cảm phục biết bao. Hãy nghĩ nhiều về những ngày đã qua để sống tốt hơn trong hiện tại. Đó phải chăng là thông điệp mà Nguyễn Đình Thi, Lâm Thị Mỹ Dạ, Phạm Tiến Duật gởi lại cho đời từ hình ảnh của những cô thanh niên xung phong chỉ biết: Sống là cho, đâu chỉ nhận riêng mình.

   Truyện có ba nhân vật: Phương Định, Nho và Thao. Ba cô gái có nhiều nét giống nhau và họ là một tập thể nhỏ rất gắn bó, yêu thương nhau. Nhưng mỗi nhân vật vẫn là một cá tính, và đó chính là thành công của tác giả trong xây dựng nhân vật. 
Ba cô gái từ những miền quê khác nhau đến với con đường Trường Sơn, tại một vùng trọng điểm ác liệt và ở họ đều hình thành những phẩm chất chung của người chiến sĩ thanh niên xung phong: Tinh thần trách nhiệm cao đối với nhiệm vụ, lòng dũng cảm không sợ hy sinh, tình đồng đội gắn bó. Ở họ còn có những nét chung của các cô gái trẻ: dễ xúc cảm, nhiều mơ ước, hay mơ mộng, dễ vui mà cũng dễ trầm tư. Họ cũng thích làm đẹp cho cuộc sống của mình, ngay cả trong hoàn cảnh chiến trường (Nho thích thêu thùa, chị Thao chăm chép bài hát, Định thích ngắm mình trong gương, ngồi bó gối mơ mộng và hát). Trong ba người thì Nho và Phương Định trẻ hơn nên cũng hồn nhiên và giàu mơ mộng, còn chị Thao lớn tuổi hơn nên những mơ ước và dự định về tương lai cũng thiết thực hơn. Người tổ trưởng ấy chiến đấu rất dũng cảm, chỉ huy rất kiên cường nhưng lại rất sợ khi phải nhìn thấy máu và còn sợ cả vắt nữa. Phương Định là nhân vật kể chuyện, đồng thời cũng là nhân vật trung tâm của truyện. Ở nơi trọng điểm ác liệt, hàng ngày giáp mặt với hiểm nguy và cái chết, chiến đấu dũng cảm, nhưng ở cô vẫn không mất đi sự hồn nhiên, nhạy cảm, tâm hồn trong sáng và nhiều mơ mộng. Cũng như các cô gái mới lớn, Phương Định nhạy cảm và quan tâm đến hình thức của mình. Cô tự đánh giá: Tôi là con gái Hà Nội. Nói một cách khiêm tốn, tôi là một cô gái khá, hai bím tóc dày tương đối mềm, một cái cổ cao, kiêu hãnh như đài hoa loa kèn. Còn mắt tôi thì các anh lái xe bảo: "Cô có cái nhìn sao mà xa xăm!". Cô biết mình được nhiều người, nhất là các anh lính để ý và có thiện cảm. Điều đó làm cô thấy vui và cả tự hào, nhưng chưa dành riêng tình cảm cho một ai. Nhạy cảm, nhưng cô lại không hay biểu lộ tình cảm của mình, tỏ ra kín đáo giữa đám đông, tưởng như là kiêu kỳ. Phương Định là cô gái hồn nhiên, hay mơ mộng và thích hát 
Phương Định là con gái Hà Nội vào chiến trường. Cô có một thời học sinh hồn nhiên, vô tư bên người mẹ, một căn buồng nhỏ ở một đường phố yên tĩnh trong những ngày thanh bình trước chiến tranh ở thành phố của mình. Những kỷ niệm ấy luôn sống lại trong cô ngay giữa chiến trường dữ dội. Nó vừa là niềm khao khát, vừa làm dịu mát tâm hồn trong hoàn cảnh căng thẳng, khốc liệt của chiến trường. 
Tâm lý nhân vật Phương Định được bộc lộ qua những lời kể, lời tự bạch một cách tự nhiên như lời trò chuyện với bạn đọc - một kiểu độc thoại nội tâm đơn giản. Đây là cảm giác của một người chạy trên cao điểm giữa ban ngày và giữa những loạt bom của máy bay địch. Có ở đâu như thế này không: đất bốc khói, không khí bàng hoàng, máy bay đang ầm ì xa dần. Thần kinh căng như chão, tim đập bất chấp cả nhịp điệu, chân chạy mà vẫn biết rằng khắp chung quanh có nhiều quả bom chưa nổ. Có thể nổ bây giờ, có thể chốc nữa. Nhưng nhất định sẽ nổ... Rồi khi xong việc, quay lại nhìn cảnh đoạn đường một lần nữa, thở phào, chạy về hang. 
Tâm lý nhân vật Phương Định trong một lần phá bom đã được miêu tả rất cụ thể, tinh tế đến từng cảm giác, ý nghĩ dù chỉ thoáng qua trong giây lát. Mặc dù đã rất quen công việc nguy hiểm này, thậm chí một ngày có thể phải phá tới năm quả bom, nhưng mỗi lần vẫn là một thử thách với thần kinh cho đến từng cảm giác. Từ khung cảnh và không khí chứa đầy sự căng thẳng đến cảm giác là các anh cao xạ ở trên kia đang dõi theo từng động tác, cử chỉ của mình, để rồi lòng dũng cảm ở cô như được kích thích bởi sự tự trọng 
Đoạn kết truyện cũng là một sáng tạo rất thành công của tác giả. Sau một trận chiến đấu của ba cô gái để phá bốn quả bom giữa vùng trọng điểm, căng thẳng, hồi hộp và cả sự lo lắng khi Nho bị sập hầm, bị thương, thì bất chợt một cơn mưa kéo đến, mà lại là một trận mưa đá. Cơn mưa ấy làm dịu cả bầu không khí ngột ngạt ở bên ngoài hang và cũng làm dịu mát tâm hồn ba côn gái sau những căng thẳng của một trận chiến đấu, nó đánh thức dậy sự hồn nhiên, vô tư của tuổi trẻ và gợi về những kỷ niệm tuổi thơ với những trận mưa nơi thành phố quê hương. Đến đây thì người đọc đã cảm nhận được trọn vẹn vẻ đẹp của Những ngôi sao xa xôi - vẻ đẹp của chủ nghĩa anh hùng và tâm hồn trong sáng của những cô gái thanh niên xung phong ở nơi trọng điểm ác liệt trên đường Trường Sơn, cũng là tiêu biểu cho vẻ đẹp của cả thế hệ trẻ trong cuộc kháng chiến chống Mỹ. Những ngôi sao lấp lánh một thứ ánh sáng không rực rỡ mà sáng trong, tưởng như xa mà lại rất gần.

 (St)